ปริยัติธรรม
พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่มที่ ๒ ภาคที่ ๑ มาติกา
ปัญญาญาณ ๗๓
๑. ปัญญาในการทรงจําธรรมที่ได้ฟังมาแล้ว เป็นสุตมยญาณ,
๒. ปัญญาในการฟังธรรมแล้วสังวรไว้ เป็นสีลมยญาณ,
๓. ปัญญาในการสํารวมแล้วตั้งไว้ดี เป็นภาวนามยญาณ.
๔. ปัญญาในการกําหนดปัจจัย เป็นธรรมฐิติญาณ,
๕. ปัญญาในการย่อธรรมทั้งหลาย ทั้งอดีต, อนาคตและปัจจุบันแล้วกําหนดไว้ เป็นสัมมสนญาณ,
๖. ปัญญาในการพิจารณาเห็นความแปรปรวนแห่งธรรมส่วนปัจจุบัน เป็นอุทยัพพยญาณ,
๗. ปัญญาในการพิจารณาอารมณ์แล้วพิจารณาเห็นความแตกไป เป็นวิปัสสนาญาณ,
๘. ปัญญาในการปรากฏโดยความเป็นภัย เป็นอาทีนวญาณ,
๙. ปัญญาในความปรารถนาจะพ้นไปทั้งพิจารณา และวางเฉยอยู่ เป็นสังขารุเปกขาญาณ,
๑๐. ปัญญาในการออกและหลีกไปจากสังขารนิมิตภายนอก เป็นโคตรภูญาณ,
๑๑. ปัญญาในการออกและหลีกไปจากกิเลส ขันธ์ และสังขารนิมิตภายนอกทั้งสอง เป็นมรรคญาณ,
๑๒. ปัญญาในการระงับปโยคะ เป็นผลญาณ,
๑๓. ปัญญาในการพิจารณาเห็นอุปกิเลสนั้น ๆ อันอริยมรรคนั้น ๆ ตัดเสียแล้ว เป็นวิมุตติญาณ,
๑๔. ปัญญาในการพิจารณาเห็นธรรมที่เข้ามาประชุมในขณะนั้น เป็นปัจจเวกขณญาณ,
๑๕. ปัญญาในการกําหนดธรรมภายใน เป็นวัตถุนานัตตาญาณ,
๑๖. ปัญญาในการกําหนดธรรมภายนอก เป็นโคจรนานัตตญาณ,
๑๗. ปัญญาในการกําหนดจริยา เป็นจริยานานัตตญาณ,
๑๘. ปัญญาในการกําหนดธรรม ๔ เป็นภูมินานัตตญาณ,
๑๙. ปัญญาในการกําหนดธรรม ๙ เป็นธรรมนานัตตญาณ,
๒๐. ปัญญาที่รู้ยิ่ง เป็นญาดัฏฐญาณ,
๒๑. ปัญญาเครื่องกําหนดรู้ เป็นตีรณัฏฐญาณ,
๒๒. ปัญญาในการละ เป็นปริจจาคัฏฐญาณ,
๒๓. ปัญญาเครื่องเจริญ เป็นเอกรสัฏฐญาณ,
๒๔. ปัญญาเครื่องทําให้แจ้ง เป็นผัสสนัฏฐญาณ,
๒๕. ปัญญาในความต่างแห่งอรรถ เป็นอรรถปฏิสัมภิทาญาณ,
๒๖. ปัญญาในความต่างแห่งธรรม เป็นธรรมปฏิสัมภิทาญาณ,
๒๗. ปัญญาในความต่างแห่งนิรุตติ เป็นนิรุตติปฏิสัมภิทาญาณ,
๒๘. ปัญญาในความต่างแห่งปฏิภาณ เป็นปฏิภาณปฏิสัมภิทาญาณ,
๒๙. ปัญญาในความต่างแห่งวิหารธรรม เป็นวิหารรัฏฐญาณ,
๓๐. ปัญญาในความต่างแห่งสมาบัติ เป็นสมาปัตตัฏฐญาณ,
๓๑. ปัญญาในความต่างแห่งวิหารสมาบัติ เป็นวิหารสมาปัตตัฏฐญาณ,
๓๒. ปัญญาในการตัดอาสวะขาดเพราะความบริสุทธิ์แห่งสมาธิอันเป็นเหตุให้ไม่ฟุ้งซ่าน เป็นอานันตริกสมาธิญาณ,
๓๓. ทัสนาธิปไตย ทัสนะมีความเป็นอธิบดี วิหาราธิคมคุณเครื่องบรรลุคือวิหารธรรมอันสงบ และปัญญาใน ความที่จิตเป็นธรรมชาติน้อมไปในสมาบัติอันประณีต เป็นอรณวิหารญาณ,
๓๔. ปัญญาในความเป็นผู้มีความชํานาญด้วยความเป็นผู้ประกอบด้วยพละ ๒ ด้วยความระงับสังขาร ๓ ด้วย ญาณจริยา ๑๖ และด้วยสมาธิจริยา ๙ เป็นนิโรธสมาปัตติญาณ,
๓๕. ปัญญาในความสิ้นไปแห่งความเป็นไปแห่งกิเลสและขันธ์ของบุคคลผู้รู้สึกตัว เป็นปรินิพพานญาณ,
๓๖. ปัญญาในความไม่ปรากฏแห่งธรรมทั้งปวง ในการตัดขาดโดยชอบและในนิโรธ เป็นสมสีสัฏฐญาณ,
๓๗. ปัญญาในความสิ้นไปแห่งกิเลสอันหนาสภาพต่าง ๆ และเดช เป็นสัลเลขัฏฐญาณ,
๓๘. ปัญญาในความประคองไว้ซึ่งจิตอันไม่หดหูและจิตที่ส่งไป เป็นวิริยารัมภญาณ,
๓๙. ปัญญาในการประกาศธรรมต่าง ๆ เป็นอรรถสันทัสสนญาณ,
๔๐. ปัญญาในการสงเคราะห์ธรรมทั้งปวงเป็นหมวดเดียวกันในการแทงตลอดธรรมต่างกันและธรรมเป็นอันเดียวกัน เป็นทัสสนวิสสุทธิญาณ,
๔๑. ปัญญาในความที่ธรรมปรากฏโดยความเป็นของไม่เที่ยงเป็นต้น เป็นขันติญาณ,
๔๒. ปัญญาในความถูกต้องธรรม เป็นปริโยคาหนญาณ,
๔๓. ปัญญาในการรวมธรรม เป็นปเทสวิหารญาณ,
๔๔. ปัญญาในความมีกุศลธรรมเป็นอธิบดี เป็นสัญญาวิวัฏฏญาณ,
๔๕. ปัญญาในธรรมเป็นเหตุละความเป็นต่าง ๆ เป็นเจโตวิวัฏฏญาณ,
๔๖. ปัญญาในการอธิษฐาน เป็นจิตตวิวัฏฏญาณ,
๔๗. ปัญญาในธรรมอันว่างเปล่า เป็นญาณวิวัฏฏญาณ,
๔๘. ปัญญาในความสลัดออก เป็นวิโมกขวิวัฏฏญาณ,
๔๙. ปัญญาในความว่าธรรมจริง เป็นสัจจวิวัฏฏญาณ,
๕๐. ปัญญาในความสําเร็จด้วยการกําหนดกายและจิตเข้าด้วยกัน และด้วยสามารถแห่งความตั้งไว้ซึ่งสุขสัญญาและลหุสัญญา เป็นอิทธิวิธญาณ,
๕๑. ปัญญาในการกําหนดเสียงเป็นนิมิตหลายอย่างหรืออย่างเดียวด้วยสามารถการแผ่วิตกไป เป็นโสตธาตุวิสุทธิญาณ,
๕๒. ปัญญาในการกําหนดจริยาคือวิญญาณหลายอย่างหรืออย่างเดียว ด้วยความแผ่ไปแห่งจิต ๓ ประเภท อย่างเดียวสามารถแห่งความผ่องในแห่งอินทรีย์ทั้งหลาย เป็นเจโตปริยญาณ,
๕๓. ปัญญาในการกําหนดธรรมทั้งหลายอันเป็นไปตามปัจจัย ด้วยสามารถแห่งความแผ่ไปแห่งกรรมหลายอย่างหรืออย่างเดียว เป็นบุพเพนิวาสานุสสติญาณ,
๕๔. ปัญญาในความเห็นรูปนิมิตหลายอย่างหรืออย่างเดียว ด้วยสามารถแห่งแสงสว่าง เป็นทิพจักขุญาณ,
๕๕. ปัญญาในความเป็นผู้มีความชํานาญในอินทรีย์ ๓ ประการ โดยอาการ ๖๔ เป็นอาสวักขยญาณ,
๕๖. ปัญญาในอรรถว่าเป็นสิ่งที่ควรกําหนดรู้ เป็นทุกขญาณ,
๕๗. ปัญญาในอรรถว่าเป็นสิ่งที่ควรละ เป็นสมุทยญาณ,
๕๘. ปัญญาในอรรถว่าเป็นสิ่งที่ควรกระทําให้แจ้ง เป็นนิโรธญาณ,
๕๙. ปัญญาในอรรถว่าเป็นสิ่งที่ควรเจริญ เป็นมรรคญาณ,
๖๐. ทุกขญาณ,
๖๑. ทุกขสมุทยญาณ,
๖๒. ทุกขนิโรธญาณ,
๖๓. ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทาญาณ
๖๔. อรรถปฏิสัมภิทาญาณ,
๖๕. ธรรมปฏิสัมภิทาญาณ,
๖๖. นิรุตติปฏิสัมภิทาญาณ,
๖๗. ปฏิภาณปฏิสัมภิทาญาณ,
๖๘. อินทรียปโรปริยัตตญาณ,
๖๙. อาสยานุสยญาณ,
๗๐. ยมกปาฏิหาริยญาณ,
๗๑. มหากรุณาสมาปัตติญาณ,
๗๒. สัพพัญญุตญาณ,
๗๓. อนาวรณญาณ,
๑. ปัญญาในการทรงจําธรรมที่ได้ฟังมาแล้ว เป็นสุตมยญาณ,
๒. ปัญญาในการฟังธรรมแล้วสังวรไว้ เป็นสีลมยญาณ,
๓. ปัญญาในการสํารวมแล้วตั้งไว้ดี เป็นภาวนามยญาณ.
๔. ปัญญาในการกําหนดปัจจัย เป็นธรรมฐิติญาณ,
๕. ปัญญาในการย่อธรรมทั้งหลาย ทั้งอดีต, อนาคตและปัจจุบันแล้วกําหนดไว้ เป็นสัมมสนญาณ,
๖. ปัญญาในการพิจารณาเห็นความแปรปรวนแห่งธรรมส่วนปัจจุบัน เป็นอุทยัพพยญาณ,
๗. ปัญญาในการพิจารณาอารมณ์แล้วพิจารณาเห็นความแตกไป เป็นวิปัสสนาญาณ,
๘. ปัญญาในการปรากฏโดยความเป็นภัย เป็นอาทีนวญาณ,
๙. ปัญญาในความปรารถนาจะพ้นไปทั้งพิจารณา และวางเฉยอยู่ เป็นสังขารุเปกขาญาณ,
๑๐. ปัญญาในการออกและหลีกไปจากสังขารนิมิตภายนอก เป็นโคตรภูญาณ,
๑๑. ปัญญาในการออกและหลีกไปจากกิเลส ขันธ์ และสังขารนิมิตภายนอกทั้งสอง เป็นมรรคญาณ,
๑๒. ปัญญาในการระงับปโยคะ เป็นผลญาณ,
๑๓. ปัญญาในการพิจารณาเห็นอุปกิเลสนั้น ๆ อันอริยมรรคนั้น ๆ ตัดเสียแล้ว เป็นวิมุตติญาณ,
๑๔. ปัญญาในการพิจารณาเห็นธรรมที่เข้ามาประชุมในขณะนั้น เป็นปัจจเวกขณญาณ,
๑๕. ปัญญาในการกําหนดธรรมภายใน เป็นวัตถุนานัตตาญาณ,
๑๖. ปัญญาในการกําหนดธรรมภายนอก เป็นโคจรนานัตตญาณ,
๑๗. ปัญญาในการกําหนดจริยา เป็นจริยานานัตตญาณ,
๑๘. ปัญญาในการกําหนดธรรม ๔ เป็นภูมินานัตตญาณ,
๑๙. ปัญญาในการกําหนดธรรม ๙ เป็นธรรมนานัตตญาณ,
๒๐. ปัญญาที่รู้ยิ่ง เป็นญาดัฏฐญาณ,
๒๑. ปัญญาเครื่องกําหนดรู้ เป็นตีรณัฏฐญาณ,
๒๒. ปัญญาในการละ เป็นปริจจาคัฏฐญาณ,
๒๓. ปัญญาเครื่องเจริญ เป็นเอกรสัฏฐญาณ,
๒๔. ปัญญาเครื่องทําให้แจ้ง เป็นผัสสนัฏฐญาณ,
๒๕. ปัญญาในความต่างแห่งอรรถ เป็นอรรถปฏิสัมภิทาญาณ,
๒๖. ปัญญาในความต่างแห่งธรรม เป็นธรรมปฏิสัมภิทาญาณ,
๒๗. ปัญญาในความต่างแห่งนิรุตติ เป็นนิรุตติปฏิสัมภิทาญาณ,
๒๘. ปัญญาในความต่างแห่งปฏิภาณ เป็นปฏิภาณปฏิสัมภิทาญาณ,
๒๙. ปัญญาในความต่างแห่งวิหารธรรม เป็นวิหารรัฏฐญาณ,
๓๐. ปัญญาในความต่างแห่งสมาบัติ เป็นสมาปัตตัฏฐญาณ,
๓๑. ปัญญาในความต่างแห่งวิหารสมาบัติ เป็นวิหารสมาปัตตัฏฐญาณ,
๓๒. ปัญญาในการตัดอาสวะขาดเพราะความบริสุทธิ์แห่งสมาธิอันเป็นเหตุให้ไม่ฟุ้งซ่าน เป็นอานันตริกสมาธิญาณ,
๓๓. ทัสนาธิปไตย ทัสนะมีความเป็นอธิบดี วิหาราธิคมคุณเครื่องบรรลุคือวิหารธรรมอันสงบ และปัญญาใน ความที่จิตเป็นธรรมชาติน้อมไปในสมาบัติอันประณีต เป็นอรณวิหารญาณ,
๓๔. ปัญญาในความเป็นผู้มีความชํานาญด้วยความเป็นผู้ประกอบด้วยพละ ๒ ด้วยความระงับสังขาร ๓ ด้วย ญาณจริยา ๑๖ และด้วยสมาธิจริยา ๙ เป็นนิโรธสมาปัตติญาณ,
๓๕. ปัญญาในความสิ้นไปแห่งความเป็นไปแห่งกิเลสและขันธ์ของบุคคลผู้รู้สึกตัว เป็นปรินิพพานญาณ,
๓๖. ปัญญาในความไม่ปรากฏแห่งธรรมทั้งปวง ในการตัดขาดโดยชอบและในนิโรธ เป็นสมสีสัฏฐญาณ,
๓๗. ปัญญาในความสิ้นไปแห่งกิเลสอันหนาสภาพต่าง ๆ และเดช เป็นสัลเลขัฏฐญาณ,
๓๘. ปัญญาในความประคองไว้ซึ่งจิตอันไม่หดหูและจิตที่ส่งไป เป็นวิริยารัมภญาณ,
๓๙. ปัญญาในการประกาศธรรมต่าง ๆ เป็นอรรถสันทัสสนญาณ,
๔๐. ปัญญาในการสงเคราะห์ธรรมทั้งปวงเป็นหมวดเดียวกันในการแทงตลอดธรรมต่างกันและธรรมเป็นอันเดียวกัน เป็นทัสสนวิสสุทธิญาณ,
๔๑. ปัญญาในความที่ธรรมปรากฏโดยความเป็นของไม่เที่ยงเป็นต้น เป็นขันติญาณ,
๔๒. ปัญญาในความถูกต้องธรรม เป็นปริโยคาหนญาณ,
๔๓. ปัญญาในการรวมธรรม เป็นปเทสวิหารญาณ,
๔๔. ปัญญาในความมีกุศลธรรมเป็นอธิบดี เป็นสัญญาวิวัฏฏญาณ,
๔๕. ปัญญาในธรรมเป็นเหตุละความเป็นต่าง ๆ เป็นเจโตวิวัฏฏญาณ,
๔๖. ปัญญาในการอธิษฐาน เป็นจิตตวิวัฏฏญาณ,
๔๗. ปัญญาในธรรมอันว่างเปล่า เป็นญาณวิวัฏฏญาณ,
๔๘. ปัญญาในความสลัดออก เป็นวิโมกขวิวัฏฏญาณ,
๔๙. ปัญญาในความว่าธรรมจริง เป็นสัจจวิวัฏฏญาณ,
๕๐. ปัญญาในความสําเร็จด้วยการกําหนดกายและจิตเข้าด้วยกัน และด้วยสามารถแห่งความตั้งไว้ซึ่งสุขสัญญาและลหุสัญญา เป็นอิทธิวิธญาณ,
๕๑. ปัญญาในการกําหนดเสียงเป็นนิมิตหลายอย่างหรืออย่างเดียวด้วยสามารถการแผ่วิตกไป เป็นโสตธาตุวิสุทธิญาณ,
๕๒. ปัญญาในการกําหนดจริยาคือวิญญาณหลายอย่างหรืออย่างเดียว ด้วยความแผ่ไปแห่งจิต ๓ ประเภท อย่างเดียวสามารถแห่งความผ่องในแห่งอินทรีย์ทั้งหลาย เป็นเจโตปริยญาณ,
๕๓. ปัญญาในการกําหนดธรรมทั้งหลายอันเป็นไปตามปัจจัย ด้วยสามารถแห่งความแผ่ไปแห่งกรรมหลายอย่างหรืออย่างเดียว เป็นบุพเพนิวาสานุสสติญาณ,
๕๔. ปัญญาในความเห็นรูปนิมิตหลายอย่างหรืออย่างเดียว ด้วยสามารถแห่งแสงสว่าง เป็นทิพจักขุญาณ,
๕๕. ปัญญาในความเป็นผู้มีความชํานาญในอินทรีย์ ๓ ประการ โดยอาการ ๖๔ เป็นอาสวักขยญาณ,
๕๖. ปัญญาในอรรถว่าเป็นสิ่งที่ควรกําหนดรู้ เป็นทุกขญาณ,
๕๗. ปัญญาในอรรถว่าเป็นสิ่งที่ควรละ เป็นสมุทยญาณ,
๕๘. ปัญญาในอรรถว่าเป็นสิ่งที่ควรกระทําให้แจ้ง เป็นนิโรธญาณ,
๕๙. ปัญญาในอรรถว่าเป็นสิ่งที่ควรเจริญ เป็นมรรคญาณ,
๖๐. ทุกขญาณ,
๖๑. ทุกขสมุทยญาณ,
๖๒. ทุกขนิโรธญาณ,
๖๓. ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทาญาณ
๖๔. อรรถปฏิสัมภิทาญาณ,
๖๕. ธรรมปฏิสัมภิทาญาณ,
๖๖. นิรุตติปฏิสัมภิทาญาณ,
๖๗. ปฏิภาณปฏิสัมภิทาญาณ,
๖๘. อินทรียปโรปริยัตตญาณ,
๖๙. อาสยานุสยญาณ,
๗๐. ยมกปาฏิหาริยญาณ,
๗๑. มหากรุณาสมาปัตติญาณ,
๗๒. สัพพัญญุตญาณ,
๗๓. อนาวรณญาณ,
ญาณเหล่านี้รวมเป็น ๗๓. ญาณ, ในญาณ ๗๓ นี้ ญาณ ๖๗ เบื้องต้น ทั่วไปแก่พระสาวก, ญาณ ๖ เบื้องปลาย ไม่ทั่วไปแก่พระสาวก และเป็นญาณเฉพาะพระตถาคตเท่านั้น ฉะนี้แล