พระมหากัจจายนเถระ : ผู้เป็นที่รักของเทวดา

ยสฺสินฺทริยานิ สมถงฺคตานิ อสฺสา ยถา สารถินา สุทนฺตา ปหีนมานสฺส อนาสวสฺส เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน

อินทรีย์ทั้งหลายของผู้ใดถึงความสงบแล้ว ก็เป็นเหมือนม้าที่นายสารถีฝึก ดีแล้ว ฉะนั้น เทวดาและมนุษย์ทั้งหลายย่อมรักใคร่ผู้นั้น ผู้ละความถือตัวได้ ไม่มีอาสวะ ดํารงอยู่ในภาวะคงที่

ครั้งหนึ่ง เป็นวันมหาปวารณา พระพุทธเจ้าประทับนั่งอยู่ใน ปราสาทของมิคารมาตา (= วัดบุพพารามที่นางวิสาขาสร้าง) มีพระสาวกหมู่ใหญ่นั่งแวดล้อมเพื่อฟังธรรม โดยเว้นที่นั่งที่หนึ่ง ไว้ให้พระมหากัจจายนเถระผู้อยู่ในแคว้นอวันตี (แต่ก็มาฟังธรรมจากพระศาสดาเป็นนิตย์ จนเป็นที่รู้กันในหมู่ภิกษุ, โดยท่านจะมาด้วยกําลังฤทธิ์) ท่านมาจากแดนไกล เพราะท่านชื่นชอบการ ฟังธรรม, แม้ ท้าวสักกเทวราช ก็นำหมู่เทวดามาจากเทวโลก ทรงบูชาพระศาสดาด้วยของหอม และดอกไม้ทิพย์ เป็นต้น แล้วประทับยืนอยู่ ทอดพระเนตรมองไปไม่เห็นพระมหากัจจายนะจึง ทรงคิดว่า “ทําไมพระผู้เป็นเจ้าของเราจึงไม่มาหนอ ถ้าท่านมาก็จะเป็นการดีมาก” สักครู่หนึ่ง พระมหากัจจายนะ ก็มาถึง นั่งลงบนที่นั่งว่างนั้น ท้าวสักกะเห็นแล้วตรงเข้าไปจับข้อเท้าทั้งสอง แล้วตรัสว่า “ข้าพเจ้ากําลังรอคอยการมาของพระผู้เป็นเจ้าอยู่ที่เดียว” แล้วทรงนวดเท้าทั้งสอง ข้างให้ และบูชาด้วยของหอมและดอกไม้ ทรงไหว้แล้วเสด็จกลับไปประทับยืนอยู่ที่เดิม

ภิกษุทั้งหลายเห็นการกระทําของท้าวสักกะแล้วเพ่งโทษว่า “ท้าวสักกะเห็นแก่หน้าพระมหากัจจายนะ จึงเข้าไปทําสักการะ เหตุใดจึงไม่ทําแก่พระมหาสาวกท่านอื่นๆ บ้างเล่า” พระศาสดาทรงสดับถ้อยคําของภิกษุเหล่านั้นแล้วตรัสว่า “ภิกษุทั้งหลาย ภิกษุผู้คุ้มครองช่องทางอินทรีย์ทั้งหลาย (อินฺทุริเยสุ คุตฺตทวารา, เช่น จักขุนทรีย์ – ความเป็นใหญ่ในการเห็นรูป) เหมือน กับมหากัจจายนะผู้เป็นบุตรของเรา ก็ย่อมเป็นที่รักของเทวดาทั้งหลายแน่” แล้วตรัสภาษิตนี้

อธิบายพุทธภาษิต : อินทรีย์ ๖ (ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ) ของภิกษุใดถึงความสงบ คือ ถึงภาวะที่ฝึกแล้วจนหมดพยศร้าย (ไม่พยศด้วยอํานาจกิเลสแล้ว) ก็เป็นเหมือนม้าที่นายสารถี ฝึกดีแล้ว, ท่านละมานะ (ความถือตัว, ถือเราถือเขา) ทั้ง ๙ แล้ว, ไม่มีอาสวะ ๔ แล้ว ทั้งเทวดา และมนุษย์ก็ย่อมรักใคร่ (ปิหยนุติ - กระหยิ่ม, รักใคร่) ปรารถนาการเห็นและการมาของภิกษุ เช่นนั้น ผู้ตั้งอยู่ในภาวะของผู้คงที่แล้ว (ดู ธ.อ.๒/๓๑๖-๓๑๗) คือ ไม่มีกิเลสอันเป็นเหตุให้มีความ ประพฤติดี-ชั่ว แล้ว

คติธรรมความรู้ : การเล่าเรียนธรรมวินัยของพระอรหันต์ เรียกว่า ภัณฑาคาริกปริยัติ (ปริยัติเปรียบด้วยขุนคลัง) ท่านเรียนเพื่อเป็นผู้ทรงแบบแผน รักษาประเพณี และอนุรักษ์วงศ์ (ม.อ.๑/๒/๓๐๕)